2. TORTUL (SEDİMENTAL) KAYAÇLAR
Tortul kayaçlar dış güçlerin etkisiyle parçalanan kayaçlardan kopan farklı boyutlardaki parçaların su, dalga, buzul ve rüzgarların etkisi ile deniz, göl, akarsular, kanal ve yeryüzünün çevresine göre daha çukur olan bölümlerine taşınarak burada birikmesi ile oluşur.
Söz konusu materyallerin bu şekilde toplanarak birikmesi olayına tortullaşma diğer adı ile sedimentasyon denir. Tortulların üst üste birikmesi olayına ise tabakalaşma ya da stratifikasyon adı verilir. Tortullaşma yerküreye paralel tabakalar oluşturacak biçimde gerçekleşir. Ancak zaman içerisinde litosferde meydana gelen tektonik hareketler sonucunda birikim yatakları deformasyona uğrar ve tabakaların yatay pozisyonları bozulur.
Sonuçta başlangıçta yatay konumda olan bir tabaka, dikey, eğimli ya da kıvrımlı bir yüzey haline gelebilir.
Tortul kayaçların oluşum aşamaları
1. Ayrışma, parçalanma: Dış güçlerin etkisi sonucunda kayaçların fiziksel, mekanik ve kimyasal yollarla gerçekleşir,
2. Taşınma: Su, dalga, buzul ve rüzgârların etkisi ile gerçekleşir,
3. Tortullaşma (çökelme) ve birikme (depolanma): İki farklı ortamda gerçekleşir
Sulu ortamlarda: Göl, deniz, akarsu, haliç, lagün, bataklık, kıyı ve deltalar,
Susuz ortamlarda: Dağ, dağ etekleri ve yamaçları ile çöl.
4. Taşlaşma: Tortulu oluşturan parçacıkların silikat ya da kalsiyum karbonat gibi doğal çimentolarla, basınç altında sıkışma ve/veya kristallenme sonucunda birbirine tutturulması.
Tortul kayaçlar genellikle fosil içerirler. Fosiller kayaç oluşumu sırasında parçalanabilir veya çeşitli etkilerle eriyerek yok olabilir. Fosil parçalanmadan ya da yok olmadan hemen önce çevresindeki parçacıklar çimentolanarak taşlaşırsa fosilin şekli korunmuş olur. Fosilden geriye kalan kayaç içindeki bu boşluklara
fosil kalıbı denir. Eğer bu boşlukların içi tortul içine sızan kalsiyum karbonat gibi erimiş mineraller taşınarak doldurulursa buna da fosil dolguları adı verilir.
Oluşumlarına göre tortul kayaçlar üç grup altında toplanırlar:
1. Klastik ya da kırıntılı kayaçlar,
2. Kimyasal kayaçlar,
3. Organik kayaçlar.
Tortul kayaçların genel özellikleri şöyle sıralanabilir:
Genellikle fosil içerirler,
Stratifikasyona (tabakalaşma) sahiptirler,
Kayacın taban ve tavan sınırı bellidir,
Genellikle yüzeyde bulunurlar,
Kırıklı ve kıvrımlı olabilirler,
Genellikle gözle görülebilir mineral kristalleri içermezler.
Yapıları kristalli taneli değildir
Asitten etkilenirler
Horasan harcı ve diğer yapay harçlar ile çokça benzerlik gösterirler !!!
1. Klastik ( kırıntılı/fiziksel ) Tortul Kayaçlar
Konglomera:
Klastik bir tortul kayaç olan konglomera, sivri köşe ve kenarları aşınmış, çapı 2 mm. den daha küçük olmayan kaba taneli çakılların, kil, kalsiyum karbonat, demir veya silis gibi maddelerle çimentolanması sonucunda meydana gelir.
Ekli dosyayı görüntüle 249965
Breş: Bu kayaç türü de konglomeraya benzer. Ondan en önemli farkı içeriğindeki çakılların sivri köşe ve kenarlara sahip olmasıdır. Breşin en küçüğü 2 mm. boyunda olan tanecikleri birbirlerine genellikle killi bir çimento ile bağlanmıştır. Tabaka ya da masif halde bulunabilir.
Ekli dosyayı görüntüle 249966
Kumtaşı:
Gre adıyla da bilinen kumtaşı, kum tanelerinin doğal bir çimento ile birleştirilmesi ve basınç altında sıkıştırılması ile meydana gelirler. Birçok türü olan bu kayacın kuvars kumundan meydana geleni asıl kumtaşıdır. Bu türündeki kuvars oranı % 90’a kadar çıkabilir. Kumtaşının çimentosu silis olanı daha dayanıklı iken kalkerik kumtaşları nem etkisi ile kolay parçalanırlar.
Ekli dosyayı görüntüle 249967
2. Kimyasal Tortul Kayaçlar
Su içinde erimiş halde bulunan mineral ve tuzların kimyasal reaksiyonlar sonucunda çökelmesi ile oluşan kayaçlardır.
Traverten:
CO2 ‘ce zengin yeraltı sularında, özellik bunların volkanizma ile ısınmış olanlarında kalsiyum karbonat (CaCo3) gibi maddeler bolca çözünmüş halde bulunur. Suyun buharlaşması ve basınç azalması sonucunda su içindeki kalsiyum karbonat çökelerek travertenleri oluşturur. Gözenekli ve tabakalı bir görünüme sahip olan travertenler beyazdan sarının kırmızıya yakın tonlarına kadar birçok farklı renkte olabilir.
Sarkıt ve Dikitler:
Doğal mağaraların tavanından sızarak damlayan kalsiyum karbonat yüklü suyun buharlaşarak kalsiyum karbonatının tabakalar halinde çökelmesi ile oluşur. Mimaride yapı malzemesi olarak kullanılmayan sarkıt ve dikitler dekoratif eşya üretiminde kullanılmıştır
Kireçtaşı:
Suyun içinde eriyik haldeki kasiyum karbonatın diğer adı ile kalsitin (CaCO3) farklı ortamlarda, çeşitli şekillerde çökelmesi ile oluşur. İçerisinde % 10’dan fazla magnezyum karbonat (MgCO3) bulunan kalkerlere dolomitik kalker denir. Anadolu’da sıkça rastlanan bir kayaç türüdür.
Anadolu mimarlık tarihi boyunca birçok yapıda yapı taşı olarak kullanılmıştır. Kireçtaşının ortalama özgül ağırlığı 2,3, sertlik derecesi işe 3 dür.
Sileks:
Halk arasında
çakmak taşı olarak bilinen sileks kimyasal tortul kayaçlar sınıfından bir kayaçtır. Deniz suyundan ayrılan silisin kalker ve tebeşir tabakaları içinde çökelmesi ile oluşur. İnce taneli ve sık dokulu olan bu kayaç aşınmaya karşı dirençli oluşu nedeni ile taş alet yapımında kullanılmıştır.
Jips:
Levhalara ayrılabilen ve çok ince katmanlar halinde parçalanan
jips alçının ham maddesidir, 120oC’nin üstünde ısıtıldığında alçıya dönüşür. Bu nedenle jipse halk arasında alçı taşı da denir.
Ekli dosyayı görüntüle 249968
3. Organik Tortul Kayaçlar
Organik tortul kayaçlar canlı organizmaların iskelet, kabuk ve benzeri parçalarının, mercan ve alglerin okyanuslarda veya sığ deniz ve göllerde çökelerek bir araya gelmesinden oluşur. Kimyasal içeriğine göre silisli, karbonatlı ve karbonlu olmak üzere üç farklı türü vardır.
Karbon miktarı % 94 ise antrasit adını alır
Karbon miktarı % 80 – 90 ise taş kömürüdür
Karbon miktarı % 70 ise linyit oluşur
Karbon miktarı % 60 ise turba oluşur.
Mercan iskeletlerinden oluşan türüne mercan kalkeri denir. Temiz, sıcak ve sığ denizlerde ada kıyılarında bulunurlar.
Ekli dosyayı görüntüle 249969
